Een 64-jarige man loopt lichtelijk gebocheld in een stad gelegen naast de Yangtze rivier met een sigaretje in zijn hand. De Yangtze is de op twee na langste rivier van de wereld, de langste van Azië en de langste die geheel door één land stroomt. Yuk Hui vertelt dat de geschiedenis van China begrepen kan worden in het licht van deze en de Gele Rivier, die vatbaar zijn voor overstromingen en soms droogtes. De 64-jarige man loopt naar zijn appartement, waar de muren zijn afgebladderd en de condities onhygiënisch zijn. Ik schrijf ‘zijn appartement’, maar hij huurt het ondergrondse appartement samen met een familie. Zo’n 20 jaar geleden was deze man nog goed aan het boeren, maar de constructie van de Drieklovendam in de Yangtze en het effect wat deze dam heeft op de omgeving heeft zijn boerenbedrijf onmogelijk gemaakt. Hij is niet de enige. Het beeld wat ik zojuist heb geschetst komt uit een reportage van France24 over die Drieklovendam en de reportage heeft het over miljoenen mensen die hun oorspronkelijke plaats hebben moeten verlaten.
Wanneer we de uitspraak van Yuk Hui over de geschiedenis van China serieus nemen, dan is de Drieklovendam een symbool. Immers, de Drieklovendam is met de expliciete intentie gebouwd om de Yangtze rivier te reguleren. De vraag is: waar staat de Drieklovendam precies symbool voor? Is de dam een symbool voor de pracht en praal van China? De hiervoor genoemde tragedie lijkt te suggereren van niet, maar tegelijkertijd moet de macht van de dam ook niet ontkend worden. Om een antwoord te geven op de vraag waar de Drieklovendam symbool voor staat, zullen we eerst de materiële context wat meer beschrijven. Vervolgens zullen we aan de hand van de colleges over moderniteit van Haroon Sheikh en het denken van o.a. Chakrabarty, Heidegger en Yuk Hui deze materiële context inbedden in de symbolisering van de Drieklovendam en China.
Oorspronkelijke doel van de Drieklovendam
Zoals gezegd is de Drieklovendam expliciet gebouwd met de intentie om de Yangtze rivier te reguleren. CNN schrijft dat in een voorstel uit 1992 voor de dam de belangrijkste reden was om overstromingen tegen te gaan. In datzelfde artikel worden direct kanttekeningen geplaatst bij de stelling dat de dam dit doel heeft gehaald. De Chinese overheid stelt dat de dam zo’n 18 miljard overstromingswater heeft tegengehouden, maar critici stellen dat de dam wel kan helpen bij het voorkomen van overstromingen tijdens normale jaren maar dat het weinig uitmaakt voor heftige overstromingen. Vorig jaar kreeg China zelfs te maken met de ergste overstromingen sinds 1981. Saillant detail: de Grote Boeddha van Leshan stond met zijn tenen in het water, iets dat sinds 1949 niet meer is gebeurd. Dit beeld staat stroomopwaarts en dit feit geeft aan hoe hoog het water destijds in de Yangtze stond. Het is precies de context van heftige overstromingen waar de Drieklovendam dus weinig aan kan doen.
Het regenseizoen van vorig jaar heeft “volgens het Chinese staatspersbureau Xinhua het dagelijks leven van 12 miljoen mensen ontregeld; 744.000 bewoners zijn geëvacueerd en zeker 78 mensen zijn overleden of vermist. Lokale media schatten de cijfers een stuk hoger in en hebben het over tien keer zoveel slachtoffers. De directe economische schade loopt op tot 3,5 miljard euro.” Een groot deel van de overstromingen die hieraan ten grondslag liggen konden niet met de Drieklovendam opgelost worden. “And that is part of the problem: A lot of the flooding in central and southern China this summer, for instance, was caused by rains that fell downstream and didn’t ever go through the dam,” zoals CNN meldt.
Daarbovenop komt dat critici twijfelen over de structurele integriteit van de dam. De Chinese overheid houdt vol dat de Drieklovendam de waterdruk aankan en tot op heden is dit inderdaad ook zo gebleken, maar de gevolgen bij een breuk zouden enorm zijn. Zo meldt France24 dat bij een doorbraak Wuhan, een miljoenenstad 400km verderop, zou overstromen. Al met al is het maar de vraag in hoeverre de Drieklovendam haar oorspronkelijke doel vervuld.
Drieklovendam: een ecologische tragedie
Een van de observaties van Ruben Terlou in de aflevering over de dam in de VPRO-serie Langs de oevers van de Yangtze is het dramatische ecologische effect van de dam op de omgeving. Aan het begin van de aflevering bezoekt hij een zoetwatermeer dat een belangrijke plaats is voor een zeldzame bruinvis, de ondersoort van de Indische bruinvis die in de Yangtze voorkomt. Door de bouw van de dam is er minder toevoer van water in dat meer en daardoor is het waterpeil op sommige momenten gewoon dermate laag dat er bijna niet meer van een meer te spreken is, zo vertelt een visser tegen hem die duidelijk niet al te veel kan vertellen uit angst voor repercussies van de Chinese overheid.
Een andere zeldzame vissoort die getroffen is door de Drieklovendam is de Chinese steur. Richard Stone tekent op in een artikel uit 2008 in ScienceMag dat deze vissoort stroomopwaarts broedde waarbij de dam een zeer groot obstakel vormt om dat te gaan doen. Hij schrijft dat er wel over is nagedacht om een vispassage in de dam te bouwen, maar dat zou een te groot project zijn geweest. Het lijkt erop dat de steur nu stroomafwaarts is gaan broeden, maar de ecologische balans is wel verstoord. Het zijn niet alleen zeldzame vissoorten die verdwijnen. De vissers in de Yangtzhe zijn dol op karpers. Richard Stone schrijft dat vissers nog maar de helft aan karpers vangen in vergelijking met 2003. De Drieklovendam is een belangrijke oorzaak voor deze schaarste.
Drie jaar nadat Richard Stone zijn artikel publiceerde over de mogelijke consequenties, heeft hij in 2011 een artikel gepubliceerd in ScienceMag waarin te lezen staat dat de voorspellingen uit zijn gekomen en op bepaalde gebieden nog erger zijn dan was verwacht. Stone maakt melding van een verslechterde waterkwaliteit, verhoogde erosie en een hogere prevalentie van slakkenkoorts. In 2003 kon je het water uit de rivier nog drinken, maar inmiddels is het dermate giftig geworden dat dit geen mogelijkheid meer is. Dat neemt niet weg dat in de documentaire van Ruben Terlou enkele afvalverwerkers beweren dat het water gewoon gedronken kan worden en goed is gekeurd door het Chinese ministerie voor milieu. De verhoogde erosie heeft ervoor gezorgd dat enkele rivieroevers zijn ingestort. De laatste consequentie, de hogere prevalentie van de slakkenkoorts, was niet eens opgenomen in de scenario’s. Ecologisch gezien is de Drieklovendam schadelijk voor mens en dier. Toch is dit niet het hele verhaal.
Door Drieklovendam schijnt het licht
Recent verscheen er een onderzoek van TU Delft en Universiteit Utrecht waarin een volksraadpleging werd gedaan onder het Nederlandse volk ten aanzien van maatregelen die genomen kunnen worden om het klimaat te ‘redden’. Over het algemeen genomen zijn Nederlanders positief gestemd over die maatregelen, maar ze moeten niet ingrijpen op de persoonlijke levenssfeer. Een dergelijke raadpleging is bij het plan voor de Drieklovendam niet uitgevoerd, maar toch vormt deze dam een belangrijke zet als het gaat om klimaatmaatregelen.
Gezien het ecologische drama wat schuilgaat achter de Drieklovendam wat zojuist is beschreven, klinkt dit wellicht als een opmerkelijke uitspraak. Hoe is een dergelijke dam die zo destructief is voor mens en dier, toch een belangrijke stap wanneer het gaat om klimaatmaatregelen? Het antwoord is vrij simpel en tevens ook de reden waarom de Chinezen deze dam met trots aan de wereld laten zien: de dam produceert zoveel energie als minstens vijftien kerncentrales. Het is daarmee de recordhouder als het gaat om energie middels waterkrachtcentrales.
Verscheidene miljoenensteden in China worden van energie voorzien door de Drieklovendam. Het is deze voorspoed gekoppeld met de economische voorspoed die gekomen is door de verbetering van logistieke verbindingen die er zijn gekomen door de Drieklovendam dat China deze dam kan presenteren als de trots van hun land. De France24 reportage opent met verschillende bruidsstellen die zich bij deze dam laten fotograferen. Op de vraag waarom ze zich bij die dam laten fotograferen, antwoord een van de stellen dat ze hopen dat hun relatie net zo standvastig blijft als de dam. Lichtelijk ironisch wanneer je bedenkt dat de dam op springen staat.
We hebben nu gezien dat de dam het oorspronkelijke doel maar mondjesmaat haalt. We hebben ook gezien wat voor ecologisch drama zich afspeelt voor mens en dier ten gevolge van de constructie van de dam. Nu hebben we de positieve kant van de dam er ook uitgelicht: het is een energiegunnend monster. Hiermee is de Drieklovendam ingebed in de materiële context. Wat rest is de filosofische reflectie op de vraag waar deze dam nu symbool voor staat.
De Chinese civilisatie en haar ziel
Haroon Sheikh schrijft in een stuk in de NRC dat China zichzelf opwerpt als een civilisatiestaat. Een civilisatie is breder dan een natie: er is een gedeelde cultuur, een gedeelde beschaving, maar niet noodzakelijk een gedeelde taal. Er zal een dominante taal zijn, maar de dominante taal is niet de verbindende factor. De civilisatiestaat gaat ook niet noodzakelijk over grenzen, hoewel er wel degelijk grenzen aan te wijzen zijn. De Drieklovendam kan gezien worden als een hedendaagse kroon op de Chinese civilisatiestaat. Maar wat is die Chinese civilisatiestaat? Wat is het idee van de Chinese beschaving?
Een antwoord zou hier kunnen komen van Yuk Hui. Hij vergelijkt in A Question Concerning Technology: An Essay in Cosmotechnics in China de Westerse en de Chinese wezensgeschiedenis van de techniek. De titel is een verwijzing naar een werk van Heidegger: Die Frage nach der Technik. Yuk Hui beschrijft hoe de opvatting van techniek zoals die in Heidegger naar voren komt, een opvatting is die vooral toekomt aan het Westen. Om het verschil te laten zien duikt Yuk Hui in de geschiedenis en kijkt daarbij naar de mythes die het gedachtegoed rondom techniek vormgeven. Het idee van cosmotechniek verwijst naar de verbinding tussen techniek en de opvattingen over de kosmos, die we terugvinden in verschillende mythes.
De centrale mythe voor het Westen is de mythe van Prometheus. Om de mens te redden uit zijn onbeschermde positie steelt Prometheus het vuur van de goden om deze aan de mens te geven. Het begrip van techniek is hier een begrip van strijd. Dit in tegenstelling tot het begrip van techniek zoals dit in Chinese mythen naar voren komt. In de verschillende mythes die in China opduiken waar het de techniek aangaat, is techniek eerder een gift dan een diefstal. Kort gezegd is het Chinese begrip van de techniek meer harmonieus dan het Westerse begrip van de techniek. Harmonieus met de mens, harmonieus met de natuur. De Chinese civilisatie zou dan ook gezien kunnen worden als dat harmonieuze samenleven. Wijst de Drieklovendam dan echter niet juist op het verlies van de ziel van China? Waar is de harmonie te vinden in zo’n betonnen constructie die binnen een aantal jaar in het water wordt gebouwd?
De trauma van het Gestell
Een belangrijk element in het denken van Haroon Sheikh is de spanning tussen moderniteit en traditie. De moderniteit is vooral een westers gestimuleerde moderniteit. Het is de moderniteit die het best gesymboliseerd kan worden in de scheiding tussen res cogitans en res extensa bij Descartes, wat zich uitwerkt in een vrijbrief om de natuur te gebruiken naar eigen believen. Het is de moderniteit die gethematiseerd wordt in der Satz vom Grund van Heidegger waarin het calculerende denken de wereld overneemt. Het is de moderniteit van de rationaliteit en de wetenschappen. Het is deze moderniteit die een gigantische constructie in een rivier kan neerzetten die vervolgens de energie schenkt aan miljoenen mensen. Kunnen we de Drieklovendam dus zien als een inherent Westers project, ondanks dat ze in China is gebouwd?
Yuk Hui suggereert dat het oude Chinese denken, de oude Chinese harmonieuze verhouding tot de techniek, verloren is gegaan tijdens de opiumoorlogen. Dit lijkt in lijn te zijn met de these dat de Drieklovendam in wezen een teken is van de moderniteit. Echter, het model dat Haroon naar voren schuift in het kader van zijn psychopolitiek is dat traditie altijd ook nog doorwerkt. Moderniteit moet binnen de context van psychopolitiek begrepen worden als een trauma en er zijn verschillende reacties op een trauma. Er is de beweging om het trauma te ontkennen, er is de beweging om het trauma volledig te omarmen, er is de beweging om het trauma te bevechten en meer positief is er de beweging om het trauma te transformeren. Als we de Drieklovendam beschouwen vanuit dit model, dan zouden we deze kunnen scharen onder de volledige omarming.
De Drieklovendam is immers een uiting van het Gestell zoals Heidegger dit postuleert. Wanneer Ad Verbrugge in 2006 te gast is bij Zomergasten en hij daar Heidegger ‘voor leken’ uit gaat leggen, komt het voorbeeld van de waterkrachtcentrale in de Rijn ook nadrukkelijk naar voren. De waterkrachtcentrale maakt van de Rijn, dus ook van de Yangtze, een gebruiksobject, een bestand. De Drieklovendam is gegeven zoals dit gegeven is binnen de westerse techniekopvatting van het Gestell, maar uiteindelijk is het de Chinese doorleving van het trauma van dit Gestell.
Drieklovendam als redder in nood, een speculatie
De Drieklovendam is groot. Gigantisch. Als we het met een waterkrachtcentrale in de Rijn vergelijken dan is die laatste een dwerg vergeleken met deze superreus. Wanneer we kijken naar het opvorderende karakter van de Drieklovendam, ofwel het ecologische drama voor mens en dier, dan kijken we wellicht op het niveau van de dwerg. We zouden groter kunnen kijken en wellicht komen we dan tot de conclusie dat in dat grotere plaatje deze dam een uitdrukking is van harmonie en balans.
Dipesh Chakrabarty doet in The Climate of History: Four Theses een voorstel om de gevolgen van klimaatverandering op het niveau van onze soort te bekijken. Klimaatverandering bedreigt niet enkel getalsmatig een hoop mensen, maar ze bedreigt de mensheid als soort. De menselijke soort moet hier niet essentialistisch begrepen worden, maar toch is de bedreiging van de menselijke soort als soort een existentiële bedreiging.
Tijdens een reis naar Israël was er een moment dat de reisorganisatie het georganiseerde vervoer had afgebeld waarmee we weg zouden gaan bij de dode zee, waarna we moesten rekenen op het openbare vervoer. Het openbare vervoer rijdt daar niet zo regulier als in Nederland, met als gevolg dat we in niemandsland verbleven als rijke (witte) studenten in een op dat moment vredig oorlogsgebied. De situatie was, kort gezegd, bedreigend. Een van de studenten ging zich op het ergste voorbereiden en zocht alvast een steen om zich tegen mogelijk gevaar te verdedigen.
Als dit de houding is die je aanneemt indien er gevaar voor je dreigt als kleine groep, wat is dan de houding die je aan moet nemen als er gevaar dreigt voor de menselijke soort? Wat is het equivalent van het pakken van de steen om je tegen mogelijk en nota bene goed gedocumenteerd gevaar te verdedigen? Kunnen we niet stellen dat de Drieklovendam die steen is?
Als ik me zou verplaatsen in een ambtenaar die de taak heeft om Chinese propaganda te formuleren, dan is dit waarschijnlijk het narratief wat ik over het voetlicht zou brengen. De Drieklovendam mag dan een project zijn met een hoop negatieve consequenties voor de omgeving, wanneer dit beschouwd wordt in de grote lijn van de beschaving dan is dit project juist het ultieme teken van bescherming en een ultiem teken van harmonieus leven met een natuur waar de natuur niet meer slechts het decor is, maar de mens een actor is geworden op het toneel.
Drieklovendam: ding in context
Gelukkig ben ik geen Chinese propagandist, want ik voel me al vies als ik die woorden uit mijn toetsenbord laat komen. We hebben de vraag gesteld waar de Drieklovendam symbool voor staat. Om die vraag te beantwoorden hebben we in eerste instantie gekeken naar de materiële inbedding. We hebben gezien dat er sprake is van negatieve ecologische gevolgen voor mens en dier. We hebben eveneens gezien dat de dam het oorspronkelijke doel slechts voor een deel bereikt. We hebben ook gezien dat er positieve elementen verbonden kunnen worden aan de dam en dan vooral wanneer we kijken wat de dam opbrengt qua energieproductie.
Na de materiële inbedding zijn we de wijsgerige weg ingeslagen om tot een antwoord te komen op de vraag waar de Drieklovendam symbool voor staat. Daar kwam het begrip van de civilisatiestaat naar voren dat door China belichaamd wordt. We zagen dat er historisch gezien een specifieke Chinese verhouding is tot de techniek en daarbij vroegen we ons af of die specifieke Chinese verhouding terugkwam in de constructie van de Drieklovendam. We concludeerden dat de Drieklovendam de traumatische omarming van het Gestell belichaamd in China. We speculeerden uiteindelijk nog over de vraag of de Drieklovendam als een machtige zet op het schaakspel van de soort gezien zou kunnen worden, maar dit hebben we afgedaan als louter speculatie.
Zo bezien houdt de Drieklovendam ons in het Westen, specifiek in Nederland binnen de Europese context, een spiegel voor. De drang om over te schakelen naar duurzame energie is wellicht een positieve drang, maar zodra enkel die duurzame energie het doel wordt kunnen andere zaken binnen de ecologische context uit het oog raken. We kunnen dit nu al terugzien in de wijze waarop men al te overhaast kiest voor biomassa, terwijl dit uiteindelijk betekent dat we juist weer meer bomen kappen. Als de Drieklovendam ergens symbool voor staat, dan is het voor een politiek met oogkleppen op die geen rekenschap meer geeft van context. Yuk Hui laat prachtig zien hoe de Chinese verhouding tot de techniek harmonieus was, hier zouden wij wat meer van op kunnen steken. Een dam is nooit slechts een middel om water tegen te houden, een dam is altijd een object te midden van andere objecten. Een ding tussen andere dingen. Er is nooit slechts één ding en het is mijns inziens de taak van filosofen om de dingen mee te laten dingen.
Literatuur
Chakrabarty, D. (2009). The Climate of History: Four Theses. Critical Inquiry, 35(2), 197-222. doi: 10.1086/596640
France24 English. (3 okt. 2020). China’s Three Gorges Dam: The inside story of a mega-project with disastrous consequences. Geraadpleegd op 20-6-2021 via https://www.youtube.com/watch?v=VEqZu3Nr3Q8&ab_channel=FRANCE24English
Gan, N. (1 aug. 2020). China’s Three Gorges Dam is one of the largest ever created. Was it worth it? Geraadpleegd op 20-6-2021 via https://edition.cnn.com/style/article/china-three-gorges-dam-intl-hnk-dst/index.html
Hui, Y. (2016). The Question Concerning Technology in China: An Essay in Cosmotechnics. Urbanomic Media.
Huijgen, C. (29 jun. 2020). China vecht nu tegen het water: angst om instorten Drieklovendam. Geraadpleegd op 20-6-2021 via https://www.telegraaf.nl/nieuws/219797335/china-vecht-nu-tegen-het-water-angst-om-instorten-drieklovendam
Krijgsman, M. & Terlou, R. (28 feb. 2016). Langs de oevers van de Yangtze: de dam. Geraadpleegd op 20-6-2021 via https://www.2doc.nl/speel~VPWON_1232738~de-dam-langs-de-oevers-van-de-yangtze~.html
Mouter, N. & Van Beek, L. (2021). Brede steun voor ambitieus klimaatbeleid als aan vier voorwaarden is voldaan. Geraadpleegd op 20-6-2021 via https://www.tudelft.nl/tbm/pwe/case-studies/klimaatraadpleging
NU.nl (20 aug. 2020). Drieklovendam staat onder druk door hevige regenval in China. Geraadpleegd op 20-6-2021 via https://www.nu.nl/buitenland/6072150/drieklovendam-staat-onder-druk-door-hevige-regenval-in-china.html
Sheikh, H. (14 aug. 2020). Na de natiestaat komt nu de onbegrensde civilisatiestaat. Geraadpleegd op 20-6-2021 via https://www.nrc.nl/nieuws/2020/08/14/na-de-natiestaat-komt-nu-de-onbegrensde-civilisatiestaat-a4008825
Stone, R. (1 aug. 2008). Three Gorges Dam: Into the Unknown. DOI: 10.1126/science.321.5889.628
———— (12 aug. 2011). The Legacy of the Three Gorges Dam. DOI: 10.1126/science.333.6044.817
Verbrugge, A. (2006). Zomergasten. Geraadpleegd op 20-6-2021 via https://www.youtube.com/watch?v=8IlHtEu-JxA
Dit stuk is geschreven in het kader van Lijnen van een Filosofische Bestuurskunde II gegeven door dr. Haroon Sheikh in de MA Filosofie van Cultuur en Bestuur aan de Vrije Universiteit te Amsterdam